نامگذاری معابر در عهد قاجار
نامگذاری معابر در عهد قاجار در ایران به صورت سنتی و در برخی موارد با توجه به تاریخچه و رویدادهای مهم انجام میشد. در این دوره، بسیاری از خیابانها و معابر با نامهایی از شخصیتهای معروف، اعضای خانواده قاجار و شاهان قبلی نامگذاری میشدند. همچنین، معابری نیز با نامهایی از شهدا، رویدادهای تاریخی و مکانهای مهم دیگر نامگذاری میشدند.
شــهرهای ایــران در دوره قاجاریــه، بــا وجود جنگهــای ایران و روس و مســائل و مشــکالت دیگــر، در ســایه امنیــت و رونقــی کــه پدید آمد، توسعه یافتند. این رشد شهری، نتیجه رونق اقتصادی زمانه خود که در سایه آرامش و ثبات نسبی فراهم آمده بود . ســاختار شــهری همــان بــود کــه از دوره صفویــه و رونــق مکتب شهرســازی اصفهان باقی بود.
در این دوره نامگذاری معابر بیشتر مبتنی بر کارکرد اجتماعی و تاریخی که در افواه و ساکنین استفاده می شد صورت می گرفت. هویت یابی بر اساس اسامی قومیتی ، مشاغل ، جغرافیا و طبیعت در این دوره مرسوم بوده است.
نامگذاری معابر در تهران عصر ناصری دو دوره را از سر گذراند. یک دوره که همچنان در حصارهای قدیم بود و چهار محله سنگلج و بازار و عودلاجان و چالهمیدان بود و یک دوره که تهران به فرمان ناصرالدین شاه بزرگ شد. به گفته محمد حسین پاپلییزدی در «نامگذاری کوچه و خیابانها در تهران دیروز و امروز» در دوره اول نام محلهها، گذرها و کوچهها نام گروههای اجتماعی، اسامی جغرافیایی و نام افراد (فقط برای معابر) بود.
محله ترکمنها، افشارها، ارمنیها، شیرازیها و نمونهای از مشاغل مثل مالفروشها و قاطرچیها. اسامی جغرافیایی مثل سرچشمه، دروازه شیران، چاله میدان و اسامی افراد مثل عینالدوله و آقاموسی تاجر. آن زمان برخلاف امروز، فقط وقتی نام افراد را روی گذرها میگذاشتند که فرد زنده باشد و آنجا ساختمانی ساخته باشد.
رابطه مردم با آن فرد، رابطه انتزاعی و معنوی نبود، بلکه رابطه مستقیم و واقعی با یک شخص حی و حاضر بود. محلههای بزرگ نامهای جغرافیایی داشتند در عوض کوچهها و محلههای کوچک اسم اصناف و اقوام و مذاهب. نامگذاریها دستهجمعی بود. هیچکدام از محلهها و معابر غیر از دروازه دولت نامی وابسته به دولت یا حتی نام یک شخصیت تاریخی نداشتند.
وقتی تهران به فرمان ناصرالدین شاه، بزرگ شد و حصارهای قدیمیاش خراب شد، نامگذاریها تغییر کرد. کمکم نام محلههای کوچک هم به نام افراد زنده مثل امینحضور نامیده شدند. در این دوره بعضی خیابانهای شمالی تهران نام افراد زنده را گرفتند و خیابانهای جنوب یا شرق نام افراد متوفی و شخصیتهای مذهبی و قبرستانها را. مثل خیابان قبرستان، چهارده معصوم، سرقبر آقا. بعضی محلهها هم اسم جغرافیایی داشتند مثل محله بیرون دروازه. در این دوران بود که اقتدار نامگذاری کمکم از دست اقلیتها و اصناف و تهیدستان خارج شد و به دست صاحبمنصبان افتاد.
در عصر پهلوی دولت نام بلوارها و خیابانها را گذاشت و مردم نام گذرها و کوچهها و بنبستها را. نام شاه در دوران رضاخان به خیابانها آمد. در دوره محمدرضا 66 خیابان و میدان نام پادشاه را در اشکال مختلف و نام خانواده و اعضای سلطنتی را به خود گرفتند. نامهای دیگر، نامهای پیروزیهای سیاسی و گذشته باستانی بود. در این دوره نشانی از تاریخ اسلام نبود و مردم، اصناف، اقوام و گروههای اجتماعی از مکانهای عمومی حذف شدند اما هنوز گذرها و بنبستها را به نام خود میزدند.
